Konflikty pamięci

Każda wspólnota wypracowuje specyficzne sposoby zapamiętywania, ale też zapominania niewygodnych faktów. Ars memoriae i ars oblivionis stanowią nierozłączną parę. Wspólna pamięć jest sferą, którą codziennie na nowo konstruujemy, mimo że ludzie twierdzą, iż istota ich tożsamości jest niezmienna. O ile historia stanowi zamkniętą strukturę, o tyle pamięć jest otwarta zarówno dla jednostek, jak i dla zbiorowości. Pamięć zbiorowa bardziej rekonstruuje, niż rejestruje przeszłość. Przy czym pamięć w odróżnieniu od historii nie musi być jednoznaczna! Mamy dzisiaj do czynienia nie tylko z odzyskiwaniem pamięci i polifonią pamięci, lecz także – a może przede wszystkim – z konfliktami pamięci, z pamięcią „naszą i waszą”, z pamięcią kłopotliwą, z manipulacją pamięcią, z jej sakralizacją, zawłaszczaniem i instrumentalizacją.
Idąc tym tropem, staramy się w tym numerze nie tylko rozeznać w naturze konfliktów pamięci, ale również rozejrzeć w otaczającym nas, Środkowoeuropejczyków, krajobrazie pamięci. Bo zacząć trzeba przede wszystkim od siebie.

Najlepszym sposobem uleczenia chorej pamięci byłaby rezygnacja z mitów i rzetelna praca historyczna niezamykająca oczu na ciemne strony wspólnej przeszłości. W moim przekonaniu jest to postulat nie tylko słuszny, ale i konieczny, jeśli chcemy, by dialog w kontekście skłóconych wizji przeszłości miał w ogóle sens.

Zapominanie, podobnie jak zapamiętywanie, może być skuteczne, a nawet pożyteczne, ale tylko w ograniczonym czasie. Wymaga ciągłego redefiniowania i poszukiwania optymalnej przestrzeni funkcjonowania, by nie stać się nakazem ideologicznego myślenia, lecz jedynie wpływać doraźnie na pozytywne identyfikacje wspólnoty z przeszłością.

Niezwykle istotne jest krytyczne spojrzenie kwestionujące uznawane za oczywiste założenia dotyczące znaczenia i wagi przeszłości we współczesnej Europie. Należy dostrzegać alternatywne znaczenia przeszłości.

Czy odważymy się odejść od utrwalonych obrazów tracących wiarygodność i czy spróbujemy – wraz z ryzykiem błędów i pomyłek – zrewidować niegdysiejsze skamieliny i spojrzeć na siebie z suwerennego dystansu, bez heroicznego patosu i z odrobiną humoru?

W obu Jugosławiach, międzywojennej (monarchistycznej) i powojennej (komunistycznej), nie udało się stworzyć systemu, który łagodziłby napięcia między narodami i umożliwił realizację ich celów politycznych, często zresztą rozbieżnych. W pierwszym państwie dominowała serbska wizja zjednoczenia, w drugim – komunistyczna, która wyrzekając się wprawdzie internacjonalizmu i wprowadzając federalizm, przystała na odmienności narodowe, ale nie potrafiła zapobiec ich radykalizacji. Dzisiaj nie istnieje jedna pamięć zbiorowa o Jugosławii. Każdy naród, będący ongiś jej częścią, wypracował odmienne – najczęściej wzajemnie sprzeczne – wizje historyczne.

Czy pamięć o Holokauście jako zbrodni dokonanej na Żydach zagraża dzisiaj większościowej, dominującej heroiczno‑martyrologicznej polskiej opowieści o przeszłości? Tak i nie.

Wystawy historyczne, w założeniu obiektywne, nie są takie i chyba nie będą. Wystawa kreuje pewną wizję przeszłości, kształtując tym samym trwale świadomość historyczną. Niezwykle ważne jest więc, jakimi środkami do tego się dochodzi, co wybiera się z historii i jak się ją pokazuje.

Niepublikowany wywiad. Z Leopoldem Ungerem rozmawia Katarzyna Romańczyk

Nie róbmy sobie złudzeń. W warunkach, w jakich nieunikniona jest dominacja wielkich stolic w życiu Europy, zwłaszcza w niektórych dziedzinach, jak polityka zagraniczna, nawet gdyby na czele Rady stanął polityk innego państwa, nic by to nie zmieniło. Największe kraje, w tym Niemcy i Francja, to są państwa, które mają swoje interesy, nie zawsze zgodne z interesem na przykład Estonii czy nawet Polski. Oni z tych interesów w imię żadnej Europy nie zrezygnują.

Z sekretarz generalną Europy Nostry Snešką Quaedvlieg-Mihailović rozmawia Magdalena Petryna

Europa Nostra starała się uczynić z dziedzictwa kulturowego motyw transwersalny zarówno narodowych, jak i europejskich strategii. Dziedzictwo nie dotyczy jedynie kultury i historii, dotyczy także zrównoważonego rozwoju, ochrony środowiska, badań naukowych, zwiększania kompetencji, spójności i jedności społecznej, turystyki, zewnętrznych relacji Unii Europejskiej i ponad wszystko – praw człowieka.

Erica T. Lehrer, Jewish Poland Revisited.
Heritage Tourism in Unquiet Places
Indiana University Press
Bloomington & Indianapolis 2013

"Ukraiński palimpsest. Oksana Zabużko w rozmowie z Izą Chruślińską"
Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka‑Jeziorańskiego
Wrocław 2013

Jurij Wynnyczuk
"Танго смерті"
(Tango śmierci)
Wydawnictwo Folio
Charków 2012

Z Peterem Krištúfkiem rozmawia Peter Michalík

Peter Krištúfek - pisarz i reżyser. Autor dziewięciu książek prozatorskich i tomiku poezji. Jego pierwsza powieść "Šepkár" (Sufler, 2008) była nominowana do Prix du Livre Européen, a jej fragment został opublikowany w angielskiej antologii "Best of European Fiction 2010". W 2012 r. wydał obszerną historyczno‑społeczną powieść "Dom głuchego", która w przyszłym roku ukaże się w angielskim, czeskim i polskim przekładzie. We wrześniu 2013 r. opublikował konceptualny utwór o zapominaniu i wspominaniu, zatytułowany "Atlas zabúdania" (Atlas zapominania). Był trzykrotnie nominowany do prestiżowej słowackiej nagrody Anasoft Litera. Jest autorem dwóch pełnometrażowych filmów oraz ponad dwudziestu telewizyjnych produkcji dokumentalnych, w tym dokumentu o słowackiej legendzie muzycznej – Dežo Ursinym. Wielokrotnie nagradzany za twórczość reżyserską

"1913. Święto Wiosny. Wystawa jubileuszowaw stulecie otwarcia Gmachu Głównego Muzeum Narodowego w Szczecinie"
21 czerwca 2013 – 8 września 2013
Muzeum Narodowe w Szczecinie
www.muzeum.szczecin.pl

"Imago. Portrety z kolekcji arcyopactwa benedyktyńskiego w Pannonhalmie"
21 marca 2013 – 11 listopada 2013
Opactwo benedyktynów, Pannonhalma

"Vor Ort Ost. Eine Sammlung topografischer Fotografien Ostdeutschlands"
Hatje Cantz Verlag
Leipzig 1997

"Stadt Land Ost"
Hatje Cantz Verlag
Leipzig 20

"Ciemne świecidło. Fotografie Michała Greima (1828–1911)"
27 lipca 2013 – 22 grudnia 2013
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli
Kraków
www.etnomuzeum.eu

Malarstwo Josepa Marii Cabané jest obszernym projektem podporządkowanym imperatywowi uważnej obserwacji tragicznej przeszłości: eksterminacji nazistowskiej i hiszpańskiej wojny domowej. Cabané bazuje na rozpoznaniu przyczyny i poczuciu sprawiedliwości, od których nie ma ucieczki, ponosząc jednocześnie ogromne ryzyko zawłaszczenia przeszłości poprzez tworzenie nowych obrazów, pozwalających na ożywienie jej pamięci.