Balticum

Profesor Małgorzata Omilanowska, minister kultury i dziedzictwa narodowego, w rozmowie z Łukaszem Galuskiem

Nie przeceniałabym faktu, że w XVI, XVII czy XVIII wieku nie mieliśmy tradycji morskich. To ma znaczenie dla historyków, natomiast absolutnie nie wierzę, by świadomość dzisiejszego mieszkańca Gdyni czy Szczecina, kogoś urodzonego trzydzieści, czterdzieści, pięćdziesiąt lat temu była pozbawiona tego aspektu tożsamościowego, jakim jest bycie obywatelem kraju morskiego.

Trudno brać na serio polskie tęsknoty do Międzymorza między Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym, skoro niemal przez całe tysiąclecie nasi przodkowie nie byli narodem morskim. Mimo że w szkolnych czytankach lat pięćdziesiątych wmawiano nam, że to Jan z Kolna, a nie Krzysztof Kolumb, odkrył Amerykę.

Seria 99 bałtyckich opowieści powstała w latach
2008–2010 na potrzeby książki pod tym samym tytułem,
stworzonej przez Skudžinskasa wspólnie z Leonidasem
Donskisem.

Skandynawowie potrzebują dzisiaj bałtyckich i słowiańskich przyjaciół – polityka tworzy instytucje i organizacje, ale więzi ludzkie kiełkują zawsze w dziedzinie kultury.

Począwszy od wczesnego średniowiecza, Rosja i Morze Bałtyckie to przestrzeń zintensyfikowanej interakcji, która była w takim samym stopniu zdeterminowana przez konflikty, co przez współpracę. Jej dzieje widziane w perspektywie longue durée zainspirowały Klausa Zernacka, niemieckiego historyka zajmującego się Europą Wschodnią, który do „wielkich regionów wschodnioeuropejskiej historii” zaliczył także region Morza Bałtyckiego i zaproponował użycie do celów analizy historycznej pojęcia Europy Północno‑Wschodniej.

Wydawcy kwartalnika „Herito” zasugerowali, by potraktować „Balticum” jako pojęcie geokulturowe. Pytają, czy wspólnota tego typu jest możliwa i jak można by ją zdefiniować z perspektywy historycznej. Z perspektywy normatywnej zastanawiają się, czy warto budować tę tożsamość na przyszłość. Perspektywa historyczna zaś nie wynika z historii jako minionej rzeczywistości, lecz z przeszłości w interpretacji współczesnych działaczy politycznych i historyków. Próbując przedstawić silne argumenty, które mogłyby uprawomocnić pewne przedsięwzięcie strategiczne, można przywołać tutaj „historyczne” wzorce.

W regionie Morza Bałtyckiego istnieje wyraźna tradycja wolności jako normy społeczno‑politycznej. W czasach oświecenia bodźce płynęły nie tylko z intelektualnych centrów Europy. Region Morza Bałtyckiego należał raczej do tych obszarów, na których dominował dyskurs wolności.

Można wymienić wiele korzyści płynących z utworzenia regionu bałtyckiego, trudno jednak nie zadać pytania, czy istnieją ku temu przesłanki historyczne i czy już wcześniej stworzono fundamenty, na których teraz można by budować jakiekolwiek spoiwo kulturowe w formie podzielanych wspomnień, historii, dziedzictwa, gwarantujące poczucie wspólnoty i tożsamości regionalnej.

Jak będzie wyglądać region bałtycki w XXI wieku? Jaki będzie wspólny mianownik między Kłajpedą, Rygą, Tallinem, Kaliningradem a Sankt Petersburgiem w nowej epoce? Czy kraje bałtyckie zbliżą się do skandynawskich, czy raczej pozostaną regionem granicznym, w którym rozbieżne koncepcje polityki Wschodu i Zachodu nie przestaną się wzajemnie zwalczać?

Określenie znaczenia, jakie Morze Bałtyckie ma dla Finów, odnosi się raczej do powszechnych wśród nich sentymentów niż do całości organizmu państwowego zwanego Finlandią. Niniejszy szkic stanowi więc osobistą próbę zrozumienia fińskich relacji z bałtyckim aspektem naszego kulturowego i politycznego dziedzictwa.

Region bałtycki przez wieki był silnie powiązany z cywilizacją islamu, oddziałując na nią, a równocześnie znajdując się pod jej wpływem. Wyróżnia się pod tym względem na tle innych części Europy. To fascynujące dziedzictwo nadal czeka na odkrycie. Od pierwszego rzutu oka na mapę obszary wokół Morza Bałtyckiego wydają się najbardziej odległą geograficznie od świata islamu częścią Europy. Geografia nie zawsze jednak idzie w parze z historią czy kulturą.

Roxanna Panufnik w rozmowie z Aleksandrem Laskowskim

Muzyka może mieć ogromne znaczenie w budowaniu wspólnoty, pomagać w tworzeniu wspólnej tożsamości. W basenie Morza Bałtyckiego taka wspólnota jak dotąd nie powstała. Jeśli ktoś pragnie jej istnienia, musi zacząć ją tworzyć. Intencjonalnie.

Paweł Huelle w rozmowie z Dorotą i Łukaszem Galuskami

Wyzwaniem dla twórców biblioteki było przede wszystkim przedstawienie kultur nadbałtyckich w całej ich różnorodności i uniknięcie uproszczeń w ich opisie. Od początku oczywiste było, że synchronizacja i integracja literatur rozmaitych części regionu będzie w zasadzie niemożliwa. Kultury Morza Bałtyckiego to obecnie dziewięć krajów, przynajmniej dwanaście języków oraz trzy konfesje chrześcijańskie.

Zderzenie nowoczesności i surowego piękna najstarszych reliktów kultury, zatopionych w bujnej, dzikiej przyrodzie – tak właśnie postrzegano ten region Europy w drugiej połowie lat trzydziestych.

Przeglądając czasopisma „do czytania przy kawie” poświęcone nordyckiemu designowi, można odnieść fałszywe wrażenie, że istnieje coś takiego jak uniwersalny dla tych krajów styl, który opisują takie epitety jak „lekki”, „przytulny”, „ciepły”, „demokratyczny”, „organiczny”, „naturalny”.

W Estonii od niepamiętnych czasów patrzymy z podziwem na kraje Północy, ich design i kulturę. Czy czas zazdrości minął? A może zaczynamy wyprzedzać skandynawskiego tygrysa designu?

Można by zadać pytanie, czy Bałtyk, nazywany Morzem Śródziemnym Europy Północnej, jest tą odczuwalną wspólną przestrzenią, chociaż łączącą odmienności, to budującą poczucie tożsamości z regionem. W jakim stopniu ta więź z miejscem, bardziej lub mniej uświadamiana, warunkuje proces twórczy, jakim jest projektowanie architektury i wzornictwa? Czy w tej „wspólnocie odmienności” możemy znaleźć czynniki integrujące?

Włodzimierz Karol Pessel, Karina Jarzyńska, Aleksandra Szczepan