Europejski Rok Dziedzictwa Kulturowego 2018

Co zostanie po Europejskim Roku Dziedzictwa Kulturowego 2018? Jak opowiadać o historii i pamięci, żeby budować mosty, a nie utwierdzać istniejące podziały? Gdzie leży klucz do stworzenia pojemnej narracji europejskiej oddającej doświadczenia nowych, środkowoeuropejskich krajów wspólnoty? Dlaczego dziedzictwo to ludzie i w jakim kierunku rozwijała się będzie współczesna heritologia?

Za nami Europejski Rok Dziedzictwa Kulturowego 2018 ustanowiony decyzją Rady i Parlamentu Unii Europejskiej. Polskim koordynatorem programu zostało Międzynarodowe Centrum Kultury. Ten podwójny numer kwartalnika „Herito” pomyślany został nie tyle jako podsumowanie roku, ile swoiste przedłużenie i utrwalenie najważniejszych jego wątków.

Dziedzictwo kulturowe to nie tylko spuścizna poprzednich pokoleń, ale przede wszystkim fundament naszej przyszłości. W sektorze dziedzictwa zatrudnienie znajduje dziś ponad 300 tys. osób na całym kontynencie, a 7,8 mln europejskich miejsc pracy – na przykład w turystyce czy budownictwie – jest z nim pośrednio związanych. Badania pokazuję, że dziedzictwo kulturowe przyczynia się też do polepszenia jakości życia, spójności społecznej i dialogu międzykulturowego.

W numerze Agata Wąsowska-Pawlik i Joanna Sanetra-Szeliga podsumowują Europejski Rok Dziedzictwa Kulturowego 2018. Michael Magnier, Marek Świdrak, Zsuzsanna Szijarto i Mirosław Kindl prezentują ideę i miejsca oznaczone Znakiem Dziedzictwa Europejskiego. Robert Traba i Igor Kąkolewski zastanawiają się nad krajobrazami pamięci współczesnych Europejczyków. Sergiusz Najar analizuje wpływy zmieniających się granic na powojenną Europę, a John Tunbridge rozważa dylematy związane z rozwojem heritologii.

Dunaj – rzeka pamięci

Dunaj to nie tylko druga najdłuższa rzeka Europy, przepływająca przez dziesięć krajów, ale przede wszystkim monumentalny nośnik pamięci: historycznej, zbiorowej, kulturowej. W jego wodach odbija się historia Europy, od czasów starożytnych, kiedy stanowił północną granicę Cesarstwa Rzymskiego, przez dramatyczny okres drugiej wojny światowej i okresu powojennego, aż do dziś.

Rzeka należąca do wielu narodów, kultur, języków i tradycji może być więc pojemną metaforą ukazującą wielowarstwową tożsamość współczesnego Europejczyk, ale i jak chciał Claudio Magris symbolem życia, śmierci i zanikania. W 31. numerze „Herito” podejmujemy trud przypominania naddunajskich miejsc zapomnianych czy wręcz nieistniejących, jak wyspa Ada‑Kaleh, i szukamy odpowiedzi na pytania o to, czy mówiąc o Dunaju wciąż myślimy o Europie, czy tylko o jej fragmentach?

W numerze Michał Jurecki, Adam Krzemiński, Zbigniew Machej, Silvana Rachieru i Daniel Warmuz opowiadają o Europie odbijającej się w wodach Dunaju. Teresa Worowska przypomina filozofię krajobrazu Stanisława Vinceza, Wojciech Stanisławski pochyla się nad wykopaliskami Lepenskiego Viru, a Michele Bressan i Nicu Ilfoveanu oglądają „kanał śmierci” łączący Dunaj z Morzem Czarnym. W numerze znalazł się ponadto wywiad z Emilem Brixem, który wyjaśnia, dlaczego Dunaj płynie w złą stronę oraz tłumaczenie klasycznego już reportażu z podróży do Stambułu autorstwa Patricka Fermora.

Bałkany przeobrażone

Czy Bałkany mają nadal, jak chciał Churchill, „więcej historii, niż potrafią strawić”? Pozostają „europejskim Orientem” czy szlachetną strefą buforową? Jak czują się literatury bałkańskich „małych języków” i w czym pokładają nadzieję? A może dawnych Bałkanów już nie ma, a zamieszkujące je narody są tylko silniejszymi lub słabszymi narracjami? To najważniejsze pytania 30. numeru kwartalnika „Herito”.

O Bałkanach jako kulturowo-historycznym palimpseście opowiada Robert Alagjozovski, były minister kultury Macedonii. Olimpia Dragouni analizuje historię grecko-macedońskich relacji, Ivan Čolović przygląda się dyskursowi bałkanistycznemu, Rigels Halili próbuje odpowiedzieć na pytanie, kim są dzisiejsi Albańczycy, Ewa Wróblewska-Trochimiuk bada wizualizacje bałkańskiej traumy w sztuce współczesnej, Arian Leka zastanawia się, dlaczego literatura albańska staje się niewidzialna, a Viktorija Aladžić opisuje historię jednej z najpiękniejszych synagog Austro-Węgier w serbskiej Suboticy (Szabatce).

Na szczególną uwagę zasługują reportaż Małgorzaty Rejmer poświęcony różnym twarzom Tirany. O obolałej pamięci Bałkanów pisze w swoim reportażu Aleksandra Wojtaszek przyglądając się kosowskiej Prisztinie i Mitrowicy. W numerze znajdzie się też relacja Ziemowita Szczerka z podróży do Nowego Pazaru w Sandżaku – regionie geograficzno-historycznym na pograniczu Serbii i Czarnogóry.

Numer wieńczy obszerny fragment bałkańskiego reportażu „Black Lamb and Grey Falcon” Rebecki West (1892-1983) – wybitnej brytyjskiej pisarki i dziennikarki, określanej mianem „najlepszej reporterki świata”, nigdy wcześniej nietłumaczonej na język polski.

Kłopotliwe Dziedzictwo Europy Środkowej

Zachować czy zburzyć Pałac Kultury i Nauki w Warszawie? Jak poradzić sobie z kłopotliwym dziedzictwem obozów zagłady czy pomnikami Armii Czerwonej? Z czego wynika fenomen niektórych bloków z „wielkiej płyty” i socrealistycznych budynków? Czy skłonni jesteśmy wziąć odpowiedzialność za całość wytworów minionych pokoleń niezależnie od konotacji narodowych i tła ideologicznego? Na pytania te starają się odpowiedzieć autorki i autorzy 29. numeru kwartalnika „Herito”.

Obok nieulegającej kwestii spuścizny narodowej w ostatnich dwóch dekadach w Polsce i Europie Środkowej wyłonił się ogromny zasób dóbr do niej nieprzystających. Nie da się już ich nie dostrzegać i nie sposób usunąć ich z pola widzenia. Budzą emocje. To my decydujemy, co z ogółu dziedziczonych dóbr kultury zamierzamy przyjąć i za co gotowi jesteśmy wziąć odpowiedzialność. Historia Europy Środkowej nie ułatwia nam sprawy.

W 29. numerze „Herito” Piotr Paziński rozważa, na czym polega kłopot z obozami zagłady w Polsce. Wojciech Wilczyk odwiedza z aparatem cmentarze żołnierzy Armii Czerwonej, a Lola Paprocka blokowisko Nowy Belgrad. Błażej Ciarkowski opowiada o ośrodkach wypoczynkowych ze swastyką i czerwoną gwiazdą. Jacek Purchla tłumaczy, czym jest kłopotliwe dziedzictwo. Michał Wiśniewski przygląda się fenomenowi blokowisk z wielkiej płyty, a Aleksandra Sumorok dowodzi, że socrealizm w architekturze ma wiele twarzy. Jakub Dąbrowski odpowiada na pytanie, co kieruje współczesnym ikonoklazmem, a Ewa Chojecka analizuje drugie oblicze pomnika przodownika pracy z Zabrza. Na szczególną uwagę zasługuje tekst Andrei Tompy przypominający historię Kolożwaru‑Klużu – rumuńskiego miasta o niełatwej historii.

W numerze znalazły się ponadto recenzje ciekawych książek autorstwa Kai Puto, Mikołaja Banaszkiewicza, Katarzyny Kotyńskiej, Joanny Majewskiej, Łukasza Łozińskiego, Jakuba Muchowskiego, Wojciecha Wilczyka, Bartosza Sadulskiego, a także zapowiedzi wartych obejrzenia wystaw w Berninie, Budapeszcie, Bratysławie, Krakowie, Ołomuńcu, Pradze, Warszawie czy Wiedniu.

Zapraszamy do księgarni internetowej: www.mck.krakow.pl/ksiegarnia

Pamięć reformacji

31 października 1517 roku augustiański mnich i profesor teologii Marcin Luter przybił do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez, które dotyczyły nadużyć w Kościele Zachodnim. Czy bez tych doświadczeń dopracowalibyśmy się wolności jednostki i praw człowieka? Czy bez protestanckiego etosu narodziłby się kapitalizm? Jaką rolę odegrała reformacja w kształtowaniu się nowoczesnych środkowoeuropejskich narodów? Na pytania te starają się odpowiedzieć autorki i autorzy 28. numeru kwartalnika „Herito”.

Biskup Waldemar Pytel odsłania paradoks luterańskiej ciągłości na przykładzie kościoła Pokoju w Świdnicy. Jarosław R. Kubacki i Michał Choptiany przypominają menonitów i braci polskich, „enfants terribles” reformacji.

János L. Győri, Miloš Kovačka, Magda Vášáryová i Pavel Kosatík wyjaśniają, jak protestantyzm wpłynął na historię i kulturę Węgier, Słowacji i Czech.

Arleta Nawrocka-Wysocka pisze o chorałach, kancjonałach i narodzinach środkowoeuropejskich języków, a Łukasz Galusek kreśli subiektywny atlas środkowoeuropejskiego dziedzictwa reformacji.

Na szczególną uwagę zasługuje tekst Ewy Chojeckiej poświęcony popularyzowaniu wiedzy o reformacji w Europie Środkowej w edukacji muzealnej oraz esej Weroniki Murek przypominający postać Pawła Hulki-Laskowskiego, żyrardowskiego potomka braci czerskich i pierwszego tłumacza „Przygód dobrego wojaka Szwejka”.

W najnowszym numerze „Herito” znalazły się ponadto recenzje ciekawych książek, a także zapowiedzi wartych obejrzenia wystaw.

Kraków i świat

Zwornikiem misji i działań Międzynarodowego Centrum Kultury jest pojęcie dziedzictwa kulturowego, rozumianego jako wykorzystywanie przeszłości dla współczesnych i przyszłych celów. Miasto stanowi istotny element dziedzictwa: miasto jako zwierciadło cywilizacji, miasto takie choćby jak Kraków. Dlatego debata nad naturą miasta w ogóle, a także fenomenem zmiany, jaką przechodzi Kraków, wydaje się ważna.

Dzisiaj pytanie o funkcje metropolitalne Krakowa to nie tylko pytanie o jego miejsce w sieci osadniczej Europy, o jego relację ze światem i o naturę zmiany, której nie sposób nie dostrzec, spacerując choćby po Rynku Głównym. To także pytanie o konkurencyjność takich miast jak Kraków. Wielkie miasta wyróżniają się dwiema cechami: akceptacją dla obcych i brakiem tolerancji dla przeciętności. Co jednak ciekawe, tylko niektóre z nich potrafią być inkubatorami nowych wartości intelektualnych. Stopień kreatywności miasta zależy bowiem od splotu wielu czynników: kwestii politycznych i ekonomicznych, ale także kumulacji funkcji kulturalnej, edukacyjnej, badawczej, informacyjnej, która daje możliwość synergii – będącej warunkiem koniecznym do wyzwolenia kreatywności i innowacyjności. W tym upatruję fundament budowania nowej wizji Krakowa. Kraków nie jest i nie będzie globalną metropolią, ale może być miastem kreatywnym.

I choć Kraków nie jest środkiem Europy Środka, jest elementem sieci miast, którą Europa Środka stanowi. Warto więc zapytać o specyfikę naszego Kulturraum, naszej przestrzeni kulturowej symbolizowanej przez wielkie metropolie środkowoeuropejskie. Co wyróżnia je od innych miast na świecie, o ile rzeczywiście ich inność jest odczuwalna i widoczna? Czy tożsamość środkowoeuropejska została osłabiona w interwale dwudziestu pięciu lat szybko następujących przemian?

Węgry

Dunaj to brama do Węgier, jak mawiał Stanisław Vincenz. Dunaj jest głęboki jak morze, pisał Horacy. Ta rzeka spaja Węgry, jest ich stosem pacierzowym i krwiobiegiem. Opuszczając kraj, staje się granicą. A każda granica tak naprawdę jest płynna, dzieli i łączy. Jest kresem i punktem spotkania.
Węgry podobne są do Dunaju. Na początku XX wie­­­ku Endre Ady nazwał je krajem promem nieustannie dryfującym między brzegami Zachodu i Wschodu. Niepewność, na którym z nich osiąść, zdawała mu się cechą węgierskiej duszy. Zamiast chybotliwej łodzi László Németh chciał widzieć Węgry jako kraj most, przerzucony w poprzek rzeki, łączący brzegi i pozwalający ludziom swobodnie ją przekraczać. Usilnie tłumaczył rodakom, że mimo poczucia wyobcowania w Europie i marzeń o powrocie do azjatyckiej kolebki mogą czerpać siłę ze swojego sąsiedztwa, bo wszystkich nas, Środkowoeuropejczyków, łączy „wspólnota losu niczym pokarm czerpany z tej samej piersi”.
Dlatego w tym numerze przyglądamy się naszym „mlecznym braciom”. Podróżujemy z biegiem Dunaju, zaglądamy do metropolii – Budapesztu – i na węgierską prowincję. Nade wszystko zaś pytamy, kim są Węgrzy i jak siebie widzą w Europie Środkowej.

Śląski

Śląsk to wielość. Mimo nazwy, trudno zrównać we wspólnym mianowniku Dolny i Górny Śląsk albo Śląski Cieszyński i Opolski. O wielowymiarowości regionu nie zdecydowały wyłącznie trzy kształtujące go kultury: polska, niemiecka i czeska. Ważny wkład wniosły tam dwie wielkie tradycje chrześcijańskie: katolicka i protestancka – pozostające nadal w żywym dialogu. Również tragedie XX wieku odcisnęły na nim swoje piętno, czyniąc dla wielu Śląsk ziemią wygnania, dopiero z upływem lat stopniowo oswajaną. Niejednorodność Śląska jest faktem także dlatego, że region pozostaje podzielony między dwa kraje: Polskę i Republikę Czeską. Choć cieszyńskie mosty na Olzie już nie odgradzają, są otwarte.
Bo Śląsk to przede wszystkim otwartość. Dzięki niej wpisał się w dzieje cywilizacji europejskiej. W XVII wieku nazywany „szmaragdem Europy”, w XIX stał się jednym z ognisk przemysłowej rewolucji. Wtedy zakiełkował tam gen nowoczesności, owocujący do dziś – we Wrocławiu, który z miasta niechcianego przeistoczył się w Europejską Stolicę Kultury 2016, czy w Katowicach, które z miasta poprzemysłowej zapaści stały się Miastem Muzyki UNESCO, dołączając do grona kreatywnych miast Europy.
O metamorfozach i rozmaitych obliczach Śląska opowiadamy w tym numerze. A także o inności Śląska, która czyni go wciąż mało znanym, ale właśnie w niej tkwi największa wartość.

Wzorowanie. Dizajn w Europie Środkowej

Czy dizajn w Europie Środkowej ma specyficzne oblicze?
W państwach naszej części Europy – przechodzących w ostatnich stu pięćdziesięciu latach nieustające polityczne, ideologiczne, klasowe i kulturowe przeobrażenia – dizajn ujawnia zaskakująco wiele cech wspólnych.
Swoistych wzorców tożsamości dostarczyły na przełomie XIX i XX wieku idee Ruskina i Morrisa urzeczywistnione w ruchu Arts and Crafts. Za pośrednictwem Wiednia promieniowały one na cały obszar Europy Środkowej. Fenomen Warsztatów Krakowskich doskonale ilustruje, jak Ruskinowski idiom spożytkowano, aby nadać kształt temu, co swojskie, tutejsze, narodowe.
Sowietyzacja, która zaciążyła nad drugą połową ubiegłego wieku wraz z jej ideałami industrializacji i postępu, paradoksalnie wyzwoliła też ogromną potrzebę zaznaczenia własnej niepowtarzalności. Sferą wolności okazało się projektowanie, po epoce stalinowskiej uwolnione z gorsetu socrealizmu, które twórcom zza żelaznej kurtyny pozwoliło zamanifestować kulturową przynależność do Zachodu, a zarazem podkreślić swoją tożsamość.
W ostatnim ćwierćwieczu dizajn pozwolił krajom Europy Środkowej wybić się na artystyczną i kulturową niepodległość, a także przekroczyć kolonialne podziały na kolorowy Zachód i szary, wtórny Wschód.
Być może więc środkowoeuropejskość naszego dizajnu wcale nie jest złudzeniem.

Miasto jako dzieło sztuki

Od czasów Platona i Witruwiusza dążeniu do prawdy, dobra i piękna towarzyszyło myślenie o idealnej organizacji miasta i kompozycji jego przestrzeni. Nie przypadkiem więc marzenie o mieście idealnym fascynowało tak wielu wybitnych myślicieli i artystów włoskiego renesansu. Poszukiwanie harmonii i doskonałości poprzez realizację idealnego planu miasta – gwiaździstego, opartego na zasadach regularnej geometryczności – pozostało jednak, poza wyjątkami, przede wszystkim utopią.W 1889 roku ukazała się głośna książka Camilla Sittego „Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen”. Stała się ona manifestem myślenia o kreacji przestrzeni miejskiej w kategoriach artystycznych. Była też próbą – zapewne bardzo idealistyczną – przeciwstawienia się negatywnym zjawiskom żywiołowej urbanizacji epoki industrialnej. Czy idee Camilla Sittego trzeba więc dziś uznać wyłącz-nie za utopie pięknoducha myślącego o mieście w kategoriach scenografii? Czy był to może akt bezsilności i kapitulacji urbanisty? Ani jedno, ani drugie. Sitte przeciwstawił się sprowadzaniu nowoczesnej urbanizacji do wymiaru technokratycznego, przeczuwając w jakimś sensie to, co pokazał Fritz Lang w swym apokaliptycznym „Metropolis”. Miasto to jednak nie tylko idea i forma, ale także funkcja i proces. Innymi słowy, miasto to zwierciadło cywilizacji. Takie rozumienie miasta od dwudziestu pięciu lat jest jedną z głównych osi działalności MCK – badawczej, wystawienniczej, edukacyjnej i wydawniczej. Już pierwsza konferencja zorganizowana przez Centrum, Managing Historic Cities. The Case of Central Europe z 1991 roku, dotyczyła napięć między procesami, jakim podlegają współczesne miasta, a zgromadzonym w nich dziedzictwem. Logo Centrum – zainspirowane Witruwiańskim ideałem człowieka oraz koncepcją złotego podziału – wyraża dążenie do piękna poprzez kreowanie form idealnych, a zarazem otwartych i dynamicznych. Nie jest zatem przypadkiem, że w podwójnym numerze kwartalnika „Herito” towarzyszącym jubileuszowi dwudziestopięciolecia MCK postanowiliśmy zmierzyć się z pytaniem, czy miasto – a zwłaszcza współczesna metropolia – może być dziełem sztuki.

Galicja po Galicji

Przez sto pięćdziesiąt lat Galicja była sztucznym konstruktem austriackiej dyplomacji, owocem rozbioru Rzeczypospolitej i jej upadku. Od stu lat nie istnieje. Dlatego nieustająco pytamy: dlaczego Galicja ciągle w nas jest? Czy rzeczywiście wyznacza naszą odrębność? Skąd dzisiaj bierze się siła i atrakcyjność jej dziedzictwa? Historia Galicji prowokuje do zadawania trudnych, nieraz bardzo trudnych pytań, na które często otrzymujemy dziś wykluczające się odpowiedzi. Galicja po Galicji to przede wszystkim fenomen różnorodności, który dziś oznacza polifonię pamięci – zdominowanej przez mity. To terytorium, na którym spotykają się nie tylko pamięci Polaków, Ukraińców, Austriaków, Żydów, ale też Czechów, Węgrów, Ormian, Słowaków i wielu innych narodów Europy Środkowej. Często ta pamięć – jak mówią niektórzy – o raju utraconym jest eksterytorialna. Spotykamy ją nie tylko po obu stronach Sanu – we Lwowie i Krakowie, nie tylko w Wiedniu, ale dzisiaj dość nieoczekiwanie: w Jerozolimie, Hajfie, na Brooklynie, a nawet w Kalifornii. Galicja bowiem, jak cała Europa Środka, to przede wszystkim skomplikowana relacja pomiędzy czasem a przestrzenią. W przypadku współczesnej Ukrainy spuścizna ta okazuje się niejednokrotnie problematyczna i wymagająca kolejnych przeformułowań.
Kwestiom tym poświęciliśmy wystawę Mit Galicji. Obie jej prezentacje – w Krakowie i w Wiedniu – okazały się ogromnym sukcesem, co potwierdziło nie tylko żywotność galicyjskiego mitu, ale przede wszystkim wagę postawionych w niej pytań. Podsumowaniem wystawy była konferencja „Galicja po Galicji” zorganizowana w marcu 2015 roku. Jej owocem jest niniejszy numer „Herito”.

Balticum

Balticum jako wspólnota geokulturowa? Argumentów na potwierdzenie tej tezy znalazłoby się zapewne tyle, ile głosów sceptycznych. Nie o dowody jednak idzie. Dużo ważniejsza wydaje się inna kwestia: dlaczego i po co warto myśleć w kategoriach wielkich regionów geokulturowych, jakie możliwości takie myślenie otwiera.
Przewodnictwo Polski w Radzie Państw Morza Bałtyckiego prowokuje do przyjrzenia się krajom położonym wokół Bałtyku i ich kulturom oraz do zadania kilku pytań.
Czy Bałtyk można nazwać Morzem Śródziemnym Europy Północnej? Czy łączy on, czy może dzieli mieszkające wokół niego narody? Z jakimi wartościami kojarzona jest bałtyckość? Czy mogą się one stać podstawą wspólnoty i tożsamości bałtyckiej? W jakim stopniu Polska jest krajem bałtyckim? Czy Polacy stali się narodem morza?
Przyglądając się historii, polityce i sztuce, szukamy na te pytania odpowiedzi.

Myślenie krajobrazem

Krajobraz to nie tylko malarskie lub wzrokowe efekty – pisał w 1943 roku Stanisław Vincenz – lecz także gleba, po której stąpamy i na której pracujemy, jej falistość lub równinność, jej wody – morza, rzeki lub moczary – a nawet powietrze, którym oddychamy.
Bez człowieka, jego obecności, świat nie stanie się krajobrazem. Tak samo jak przestrzeń sama w sobie nie jest miejscem. Staje się nim dopiero za sprawą myśli i ducha, czyli rozumienia. Ono zmienia przestrzeń w miejsce. Ono umożliwia zamieszkiwanie, jak pisał Martin Heidegger. Krajobraz to zapis owej zmiany, procesu zadomowienia się w świecie; zapis, który nauczyliśmy się „czytać”.
Obok koncepcji Vincenza i Heideggera wspomnieć warto także inne: pasję szlifibruka Franza Hessela, pasaże Waltera Benjamina, genius loci Christiana Norberga‑Schulza, urban landscape Davida Lyncha czy townscape movement Gordona Cullena. One bowiem utorowały drogę nowemu myśleniu, które w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku dokonało zwrotu kulturowego w humanistyce. A krajobraz był niewątpliwie jednym z tych zjawisk, które ów zwrot wyznaczyły i pozwoliły na spotkanie różnych perspektyw badawczych. Dziś lista dziedzin, które uczyniły krajobraz przedmiotem swojej uwagi, jest niezwykle długa: od geografii, historii sztuki i fotografii, estetyki, przez ekologię, architekturę krajobrazu, kulturoznawstwo, po badania nad pamięcią, dziedzictwem kulturowym, a nawet prawo i ekonomię, czego dowodzi sukces uchwalonej świeżo „ustawy krajobrazowej”.
Krajobraz jest środowiskiem życia i działania człowieka. Jest także obrazem, wspomnieniem, sposobem widzenia świata. Jest tworzywem sztuki i materią pamięci. W tym numerze „Herito” chcemy pokazać rozmaitość jego przejawów i różnorodność badającego je namysłu. Bo myśleniem stwarzamy krajobraz.

Socmodernizm w architekturze

Kiedy przed dwudziestu laty Adam Miłobędzki nazwał socmodernizmem okres od końca lat pięćdziesiątych do lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku i w wydanej nakładem Międzynarodowego Centrum Kultury książce pt. Architektura ziem Polski pokusił się o jego pierwszą ocenę, siłą rzeczy nie wypadła ona korzystnie.
Jako synonim wielkiej płyty i fabryk domów – stypizowany, skrajnie ekonomiczny i utylitarny – w parze z biurokratyzacją zawodu architekta, socmodernizm objawił się w oczach Miłobędzkiego setkami realizowanych przez państwo osiedli mieszkaniowych, blokowisk wcielających w życie dogmat komunistycznej inżynierii społecznej. Innymi słowy: „era postartystyczna” reprodukująca drugorzędny funkcjonalizm biernie zapożyczony z Zachodu.
Że była to ocena zbyt surowa i że po obu stronach żelaznej kurtyny można wskazać w tym samym czasie tyle samo złego, ile dobrego, pokazała w 2008 roku wystawa Cold War Modern w londyńskim Muzeum Wiktorii i Alberta. Do takiego spojrzenia potrzebny był jednak dystans.
Dziś socmodernizm stał się modny. Remanent trwa, choć nieczęsto sięga poza granice własnych krajów. Tym podwójnym numerem „Herito” chcemy rozszerzyć horyzont dyskusji. Rozejrzeć się w pejzażu architektonicznym niegdysiejszych demoludów, zerwać ze stereotypem „stylu blokowisk”.
Obraz, jaki się z tego wyłania, jest bardzo ciekawy: generacja twórców, którzy w czasie gdy styl międzynarodowy był w pełni rozkwitu, pozostawali osobni i trzymali się własnej drogi. Byli na swój sposób antysystemowi, jako że nie dali się uwięzić żadnej doktrynie – ani architektonicznej, ani politycznej. Mimo niebywałej skali zniszczeń wojennych, mimo konieczności „zaczynania od zera” byli architektami ciągłości, wiernymi etosowi profesji i dziedzictwu poprzedników. Z takim oparciem rozwinęli swój własny, oryginalny język architektury, a wiele ich dzieł zyskało status ikon.
Patrzymy na nie już bez uprzedzeń, bliżsi spełnienia tego, o czym mawiał Karel Prager: że do nowych rzeczy ludzie się muszą dopiero przyzwyczaić.

Stulecie Wielkiej Wojny

Nie byłoby nas bez tej wojny, narodów środkowoeuropejskich gospodarujących na swoim, we własnych państwach.
Długi wiek XIX nie wróżył pomyślnego obrotu spraw. Odkąd stłumiono napoleońską rewoltę, mimo ponawianych tu i ówdzie prób, nic poważniej nie naruszyło porządku Świętego Przymierza. Mimo że nieprzerwanie iskrzyło, a temperatura nastrojów stale rosła. Mimo że postęp cywilizacyjny, emancypacja narodowa i klasowa nabrały niebywałej prędkości. Aż w 1914 roku zawrzało.
Porównanie mapy Europy w 1815 roku i o stulecie późniejszej, po zakończeniu Wielkiej Wojny, nie pozostawia wątpliwości, że „środkowoeuropejska mozaika” jest rezultatem wstrząsu, z jakim wiek XX wkroczył na arenę dziejów. Stało się to właśnie w 1914 roku.
Spóźniony, i jak się okaże – dość krótki, nowy wiek przyniósł dostatecznie wiele, by przyćmić wojnę, wraz z którą się zaczął i którą jako pierwszą nazwano światową. Theatrum drugiej globalnej wojny przekroczyło wszelkie wyobrażenia zarówno o zasięgu, jak i o rozmiarze masakry. Powojenny porządek ustalony w Teheranie, Jałcie i Poczdamie znacznie bardziej zaciążył i na światowym układzie sił, i na codziennym życiu Środkowoeuropejczyków niż decyzje podjęte dwadzieścia pięć lat wcześniej w Wersalu, Saint‑Germain, Neuilly, Trianon i Sèvres.
Rozstaliśmy się z XX stuleciem bez żalu. Warszawski okrągły stół, aksamitny przełom praski i pokojowo kruszony mur w Berlinie dały nam powody do dumy. Lekcja historii zdawała się odrobiona… Gdyby w Sarajewie lat dziewięćdziesiątych znów nie padły strzały.
Dlatego wracamy do Wielkiej Wojny. Nie tyle by zgłębiać jej przyczyny i przebieg, ile by pytać o pamięć o niej, o jej znaczenie dla nas dzisiaj. A obraz, jaki się z rekonesansu wyłania, daleki jest od jednoznaczności.

Narody i stereotypy

Historia uczy, że relacje międzynarodowe w dużej mierze zależą od naszych wyobrażeń o innych. I nawet jeśli żywione przez nas przekonania nie znajdują potwierdzenia w rzeczywistości, stereotypów wyzbywamy się niechętnie. Ambrose Bierce nazwał je „wędrującą opinią bez widomych dowodów na swe poparcie”.
Myślenie stereotypowe tkwi głęboko w kulturze, historii i pamięci zbiorowej. Nie odzwierciedla jedynie realnych, dawnych lub niedawnych konfliktów, choć nie sposób go od nich całkowicie oddzielić. Wszak stereotypy rodzą się w wyniku napięć i rywalizacji, frustracji i agresji.
Stereotypizacja jest „prawem najmniejszego wysiłku”, jak trafnie zauważył Gordon Allport. Wyręcza z myślenia o tym, jak naprawdę wygląda świat, mimo że sprowadza go do krzywdzących uproszczeń. Dotyczy to zwłaszcza stereotypów narodowych, które raz sformułowane zdają się odporne na rewizję i modyfikację.
A jednak to sytuacja polityczna może być najskuteczniejszym sposobem ich zmiany. Nie trzeba szukać daleko, można wręcz powiedzieć, że dzieje się tak na naszych oczach. Dziś Polskę i Niemcy łączą przyjazne stosunki; co więcej – Niemcy należą dziś do największych przyjaciół Izraela w Europie, z kolei więź Ukrainy i Rosji poddawana jest najtrudniejszej próbie.
Nic zatem nie jest dane z góry. Także stereotypom nie jest dane zastygać.

Turcja - Türkiye - Turkey

Idea przedmurza – antemurale christianitatis – stanowi istotną składową wielu kultur narodowych w Europie Środkowej. Jest to również doświadczenie Polski i Polaków. Kilka wieków sąsiedztwa Rzeczypospolitej i Imperium Osmańskiego jest ciągle żywe w polskiej tradycji i kulturze. Co charakterystyczne, nasze myślenie o Turcji obciążone jest balastem mitologii narodowej z przełomu XIX i XX wieku. Jej fundamentem nadal są dzieła polskiego noblisty Henryka Sienkiewicza sprzed ponad stu lat. Co więcej, Sienkiewiczowskie okulary tak świetnie przylgnęły do naszych nosów, że wielu wręcz zapomniało, iż właśnie przez nie spogląda w przeszłość naszej części Europy. Czas więc je zdjąć. Czas spróbować spojrzeć także od drugiej strony.
Na ile możemy mówić o europejskim limes imperium tureckiego? O cywilizacyjnej misji Turcji w naszej części kontynentu? O tureckim dziedzictwie – wypieranym, niechcianym czy może tylko zapomnianym?
Równocześnie intryguje nas tureckie doświadczenie wieku XX. Turecka droga do budowy nowoczesnego i demokratycznego państwa. Skomplikowana relacja między tradycją a rozwojem.
Podnosząc te kwestie, nie wahamy się pytać o europejski horyzont Turcji – dawniej, dziś, a także, być może, w przyszłości. Obie rocznice – dziewięćdziesięciolecia podpisania umowy o przyjaźni między II Rzecząpospolitą a Republiką Turcji (2013) i sześćsetlecia nawiązania stosunków dyplomatycznych między I Rzecząpospolitą a Imperium Osmańskim (2014) – stanowią doskonały do tego pretekst.

Konflikty pamięci

Każda wspólnota wypracowuje specyficzne sposoby zapamiętywania, ale też zapominania niewygodnych faktów. Ars memoriae i ars oblivionis stanowią nierozłączną parę. Wspólna pamięć jest sferą, którą codziennie na nowo konstruujemy, mimo że ludzie twierdzą, iż istota ich tożsamości jest niezmienna. O ile historia stanowi zamkniętą strukturę, o tyle pamięć jest otwarta zarówno dla jednostek, jak i dla zbiorowości. Pamięć zbiorowa bardziej rekonstruuje, niż rejestruje przeszłość. Przy czym pamięć w odróżnieniu od historii nie musi być jednoznaczna! Mamy dzisiaj do czynienia nie tylko z odzyskiwaniem pamięci i polifonią pamięci, lecz także – a może przede wszystkim – z konfliktami pamięci, z pamięcią „naszą i waszą”, z pamięcią kłopotliwą, z manipulacją pamięcią, z jej sakralizacją, zawłaszczaniem i instrumentalizacją.
Idąc tym tropem, staramy się w tym numerze nie tylko rozeznać w naturze konfliktów pamięci, ale również rozejrzeć w otaczającym nas, Środkowoeuropejczyków, krajobrazie pamięci. Bo zacząć trzeba przede wszystkim od siebie.

Rumunia - Romania - România

Monograficzny numer jest próbą podsumowania kultury Rumunii współcześnie, przeglądem nowych tendencji w sztuce na tle dwudziestowiecznych przemian społeczno-politycznych.

Rumunia jest krajem paradoksalnym. O ile długi wiek XIX był dla niej bardzo łaskawy – młode państwo wkroczyło na europejską arenę i szybko osiągnęło znaczącą pozycję – o tyle krótki wiek XX w niczym jej nie oszczędził. W potrzasku między faszyzmem a komunizmem, Rumunia wybierała między złym a gorszym. Jednak najgorsze okazały się dziesięciolecia przeżyte w cieniu Słońca Karpat. „Kraj smutny, pełen humoru” – te prorocze słowa George Bacovii z lat trzydziestych spełniły się z naddatkiem.
Wyjście z komunizmu nie było aksamitne, a droga do Europy okazała się wyboista. Czy dlatego rumuńska transformacja stała się tak skomplikowana? Oto jedno z pytań, na które szukamy odpowiedzi, jako że bilans tego okresu wciąż nie jest zamknięty, a przyczyny stanu rzeczy zdają się sięgać dalej w przeszłość. Równocześnie Rumunia jest ważnym partnerem w Europie Środkowo‑Wschodniej, którego potencjał nie w pełni sobie uświadamiamy. Konieczne jest więc lepsze poznanie i zrozumienie rumuńskiej specyfiki, a przede wszystkim dostrzeżenie Rumunii jako kraju modernizującego się, wewnętrznie zróżnicowanego i kreatywnego w sferze kultury, czego najlepszymi przejawami są światowe sukcesy młodego kina rumuńskiego czy „młodej sztuki z Rumunii”.
Rumunia jest inna, a zarazem jakoś podobna, bliska – i właśnie dlatego tak ciekawa.

Chorwacja w Europie

Demokratyczna Chorwacja powstała dwadzieścia trzy lata temu, lecz trudno mówić o niej jako o państwie młodym. Choć debiutuje w Unii Europejskiej, kulturę europejską współtworzy od tysiącleci.
Niemniej europejskość Chorwacji naznaczona jest pewnym rozdarciem pomiędzy jej dwoma kulturowymi wariantami – środkowym i śródziemnomorskim. Jak zauważa Maciej Czerwiński, komunizm nie zbliżył Chorwacji do Europy Środkowej, Kunderowskiego „Zachodu porwanego”, wręcz ją od niej oddalił. Ale po jego upadku ucieczka z obarczonego stereotypami regionu stała się bez mała dowodem na europejskość. Chorwaci „uciekali” z Bałkanów, tak jak Polacy, Czesi, Słowacy czy Węgrzy z Europy Wschodniej.
Sukces integracji europejskiej nie usuwa jednak z pola widzenia ważnych pytań. Kim czują się Chorwaci? Czym jest tożsamość narodowa i czy w ogóle ma sens mówienie o niej? Gdzie przebiega granica między „przeszłością” a „współczesnością”? Czy ideę jugosłowiańską należy ostatecznie odłożyć do historycznego lamusa? Jaka rola przypadnie Chorwatom w Europie czasów kryzysu?

Nieuchwytny środek (Europy)

Uchwycenie środka jest zadaniem kłopotliwym, trudnym, być może wręcz niemożliwym.
Choćby gdy spojrzeć na dwa Wyszegrady – miejscowości o tej samej nazwie, jedną na Węgrzech, drugą w Bośni. Pierwsza, od której nazwę wzięła Grupa Wyszegradzka, jest znakiem możliwego przezwyciężenia dawnych porów i budowy zrębów wzajemnego rozumienia się krajów Europy Środkowej. Druga – figurą tragedii i próby odcięcia się od przeszłości, budowania przyszłości na zapomnieniu. Oba Wyszegrady – leżące niemal na tej samej długości geograficznej – symbolizują dwie równoległe środkowoeuropejskie rzeczywistości. Myśląc o jednym, nie sposób nie widzieć drugiego, zwłaszcza w sąsiedzkim kontekście współpracy wyszegradzkiej. Szerszy aspekt kultury i cywilizacji środkowoeuropejskiej podejmujemy w dwóch blokach tekstów.
W pierwszym pytamy krytyków sztuki współczesnej – co zostało z idei Europy Środkowej w sztuce? W drugim – przyglądamy się miastom „widzialnym i niewidzialnym” – śledząc cywilizacyjną i kulturotwórczą rolę miast środkowoeuropejskich od średniowiecza do czasów współczesnych albo pamięć miasta obecną w literaturze bądź miejskim krajobrazie. Ponadto swoim spojrzeniem na Europę Środkową – z daleka i z bliska – dzielą się profesorowie Tokimasa Sekiguchi i Mykoła Riabczuk.
Środek kontynentu pozostaje więc nadal wyzwaniem. Środkowoeuropejskość jest dziś już nie tylko światopoglądem i pytaniem o tożsamość. Wyzwaniem stało się takie jej budowanie, aby ów Środek dla patrzących na nasz kontynent ze świata rysował się coraz wyraźniej.

Słowacja - Slovensko - Slovakia

Tym, co interesuje nas najbardziej, są historia i współczesność Słowaków odzwierciedlone w kulturze i w tożsamości. Z okien naszej redakcji w pogodne dni widujemy na horyzoncie sylwetę Babiej Góry, toteż przy tworzeniu tego numeru towarzyszyła nam intencja, aby pośród swoich bliższych i dalszych sąsiadów Słowacja i jej kultura były nie tylko lepiej widoczne, ale i lepiej rozumiane.
W numerze piszą między innymi: Vladímir Beskid, Dana Bořutová, Juraj Buzalka, Magdalena Bystrzak, Rudolf Chmel, Mária Ferenčuhová, Naďa Hrčková, Andrzej S. Jagodziński, Ľubica Kobová, Milan Lasica, Rafał Majerek, Peter Michalík, Miroslav Michela, Maria Pötzlová Malíková, Magda Vášáryová.

Narody - historia i pamięć

Jeżeli dzisiejszy świat jest w tym samym stopniu mozaiką narodów i ich historii co tkanką społeczeństw z ich pamięcią jednostek, rodzin, środowisk i instytucji, to powstała między nimi sfera jawi się jako pole napięć, częstokroć konfl iktów. Jakich? Czyich? Komu i po co służą dziś pamięć i historia? Oto niektóre z pytań przewijających się w tym numerze, a przegląd opinii w nim zamieszczonych otwieramy pytaniem Miroslava Hrocha – po co Europie potrzebny jest jeszcze naród?

Opowieści z krajów, których już nie ma

W roku 1989 Polska graniczyła z trzema krajami. Kilka lat później żadnego z nich już nie było. Pamiętnej jesieni spełniało się marzenie Milana Kundery, aby kraje naszej części Europy powróciły ze Wschodu, dokąd niesłusznie trafiły, tam, gdzie być powinny – jeśli nie na Zachodzie to przynajmniej w Środku.

Na mapie zaczęły się pojawiać kraje wyswobodzone z niechcianych (?) związków. Wiemy, jak różne były to rozejścia, w jakich okolicznościach Czechosłowacja, Jugosławia, NRD czy ZSRR przechodziły do historii. Rozsądek podpowiadał, że tak być musi, bo państwa te od początku były niewłaściwie skonstruowane, a mimo to… spędziliśmy przecież z nimi i w nich sporą część życia!

A dziś? Czy czas, który upłynął, sprzyja trzeźwej ocenie, czy raczej zabarwia wspomnienia nostalgią?

Kultura i polityka

Dzieje ludzkości przynoszą wystarczająco dowodów na coś, co nazywać można zasadą wspomagania. Wszak artyści wspomagali talentami niejeden reżim, ale też niejeden upadek tyrana odbył się przy ich udziale. Co więcej władza sztuki może być równie atrakcyjna jak każda inna forma
władzy.

Aby sprowokować do przemyśleń, przyglądamy się mariażowi kultury z polityką w rozmaitych odcieniach, dawniej i dziś.

Miasta do przemyślenia

Miasto na półistniejące i na półporzucone, miasto stracone i na półodzyskane, jak pisał o dzisiejszym Lwowie Adam Zagajewski, to zarazem pars pro toto syndromu miasta środkowoeuropejskiego – nie należy ono w pełni do nikogo, ani do tych, którzy w nim mieszkają, ani do tych, którzy je stracili. A ileż innych nazw można by wpisać w miejsce Lwowa? Miast wciąż splątanych jak węzeł gordyjski? Aleksander jednak nie przybędzie, dodaje Peter Krečič, i trzeba zacząć rozsupływać je cierpliwie.

Sztuka zmienia miejsce

Powiedzenie, że sztuka się zmienia, jest truizmem. Ale już pytanie, jak się zmienia, nie jest tak oczywiste.

Sztuka zmieniła swoje miejsce – wyszła z pracowni, ale też wymknęła się gdzieś poza galerie, poza muzealne sale. Co to oznacza dla instytucji i na ile powinno się zmienić myślenie o infrastrukturze dla sztuki? A nowe miejsce, dokąd trafia, czy i ono się zmienia? Co dzieje się w miastach, krajobrazie, przestrzeni publicznej i prywatnej poddanym działaniu sztuki?

Miasto i muzeum

Miasta to swoiste muzea – jako przestrzenna ilustracja dziejów, gigantyczna kolekcja, ale też szkatuła, w której schronił się duch miejsca. Niestety historia naszej części kontynentu rzadko pozostawiała je nietknięte. Ich trwanie jest tu raczej pasmem zapadania się i wznoszenia. Być może stąd ta przemożna potrzeba chronienia wszystkiego, co zdołało się uchować, a nawet odtwarzania tego, co uległo zniszczeniu. Muzealizacja przestrzeni miejskiej splata się tu mocno z kolejnymi falami narodowych odrodzeń.

A przecież wymiary narodowy czy państwowy są tylko jednym z rozdziałów opowieści, jaką jest miasto. Co więcej, opowieść o mieście bywa dziś szansą na uwolnienie się od wszelkich „jedynie słusznych” narracji, na godzenie antagonizmów, na docieranie do autentycznej, choć złożonej, bo wielowarstwowej tożsamości miejsc. Ważna rola w tym procesie przypada właśnie muzeom.

Tożsamości wyobrażone

„Wspólnoty wyobrażone”, nazwane tak przez Benedicta Andersona, ujawniały zasadę tworzenia się narodów przez zaszczepianie ludziom wyobrażenia o ponadlokalnej wspólnocie, jaką tworzą. Wydobywały też kreacyjny charakter wyobraźni, która potrafiła wiązać abstrakcyjne kategorie narodu, państwa i narodowej ojczyzny z jakimś realnym obszarem. Jednocześnie uruchamiała narrację o tożsamości, konieczną, by scalić naród, który jest przecież rodzajem „wspólnoty opowiedzianej” – jeśli posłużyć się określeniem Marii Janion.

W dzisiejszych płynnych czasach człowiek poszukuje miejsca, miejsce zaś człowieka; ludzie chcą odnaleźć się w przestrzeni, ale i przestrzenie wpływają na całe zbiorowości. Rodzi to potrzebę wyobrażenia pewnych możliwych, wielowarstwowych tożsamości – dla miejsca, człowieka, zbiorowości. Jakiejś nowej podmiotowości.

Symbole i kalki

W pierwszym numerze, zatytułowanym "Symbole i kalki", pragniemy „przewietrzyć” i krytycznie spojrzeć na wyobrażenia związane z ideologiami narodowymi, mity polityczne i ich przydatność, a także ich rozmaite odzwierciedlenia w sztuce, architekturze i krajobrazie. Powstałe w ciągu ostatnich dwóch stuleci niematerialne i materialne dziedzictwo narodowej ideologii do dziś oddziałuje na zbiorową wyobraźnię społeczeństw. Czym jest dzisiaj ta symbolika? Balastem epoki, barwnym produktem turystycznym, wspólnym dziedzictwem? Czy dzisiaj mój bohater musi być równocześnie twoim wrogiem?

Temat numeru nie wyczerpuje bynajmniej jego zawartości. Rozmowa, opinie i refleksje z wystaw i lektur, przykłady udanych przedsięwzięć kulturalnych, nowoczesnych instytucji działających w obszarze szeroko pojętego dziedzictwa składają się, mamy nadzieję, na interesującą panoramę kultury naszej części Europy.